Akademicki Związek Sportowy (cz. VI) – czasy „Zrzeszenia” – upowszechnianie sportu

W dziedzinie upowszechniania sportu dorobek AZS z lat 1945-1948 oraz hasła towarzyszące jego reorganizacji zapowiadały okres bardzo bujnego rozwoju.

Mówiono o szerzeniu masowej kultury [fizycznej – J.K.] (...) umasowieniu sportu studenckiego (...) wciągnięciu studentów do ćwiczeń cielesnych i nauki gier sportowych (...) przygotowaniu członków koła sportowego do zdobycia Odznaki Sprawności Sportowej (...) zwiększeniu zainteresowania się sportem wśród członków przodującej organizacji studenckiej – w szeregach ZAMP. Zresztą to od członków tej ostatniej organizacji miała wyjść inicjatywa zakładania kół sportowych na wydziałach, a ich naczelnym zadaniem było dopilnować (...) pracy wychowawczej w „AZS”.

Rozwój „AZS”

Obok dotychczas istniejących ośrodków AZS w Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Lublinie, Częstochowie, Gliwicach, Łodzi, Katowicach, Wrocławiu, Gdańsku, Szczecinie i Toruniu powstawały nowe. Już 28 kwietnia 1949 roku do tego grona dołączyła Rokitnica, a kilka dni później – 2 maja – Zakopane. Był to oddział „AZS” Kraków, który powstał na bazie zlikwidowanych Harcerskich Klubów Sportowych i Harcerskiego Klubu Narciarskiego. W następnym roku zawiązały się organizacje w Białymstoku – 4 października – oraz w Olsztynie – początek grudnia. Dopiero cztery lata później na arenę miast sportu akademickiego wkroczyło Opole. Niestety z grona ośrodków odpadł Cieszyn w wyniku likwidacji tamtejszej uczelni w 1949 roku.

Rozmieszczenie ośrodków „AZS” w 1956 roku

W roku 1956 do czołowych ośrodków pod względem ilości członków należały Warszawa, Kraków, Poznań i Wrocław. Wyróżnić należy także Gdańsk, którego 92,5% członków było zawodnikami, a ośrodek oferował ćwiczenia w aż 15 dyscyplinach, czyli tyle samo, co w Poznaniu. Dokładniej dane te zostaną omówione w kolejnych częściach serii.

Następstwem wspomnianego już zjazdu rektorów z 1947 roku było wprowadzenie obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego w 1950 roku. Stało się to na mocy Rozporządzenia Ministrów Oświaty i Zdrowia. Podstawę prawną dla niego stanowił dekret z 1947 roku dotyczący organizacji szkolnictwa wyższego. Był to jednak dopiero pierwszy krok na drodze do jakiegokolwiek upowszechniania ćwiczeń fizycznych. Andrzej Nowakowski dzieli proces wprowadzania zajęć obowiązkowych na dwa okres. Pierwszy od 1946 do 1952 roku to czas, w którym tworzono zręby organizacyjno-koncepcyjne wf młodzieży studiującej z dominującą lokalną inicjatywą w tej dziedzinie. Natomiast od 1952 roku zaczęto uznawać wf za przedmiot obligatoryjny przy równoczesnym instytucjonalizowaniu tego przedmiotu i organizowaniu infrastruktury niezbędnej do jego uprawiania .

Zobacz też:

• Akademicki Związek Sportowy – jak to się wszystko zaczęło?
• Akademicki Związek Sportowy (cz. II) - II Rzeczypospolita i II Wojna Światowa

Jaką rolę miał w tym procesie do odegrania „AZS”? Z jednej strony inicjowało Rozporządzenie z 1950 roku, z drugiej mogło wesprzeć – także kadrowo – utworzenie instytucji Studiów Wychowania Fizycznego. Powstały one na mocy zarządzenia Ministra Szkolnictwa Wyższego z maja 1952 roku. „AZS” widział szansę na obopólne korzyści – wsparcie organizacyjne w zamian za włączenie pracowników studiów do grona swoich członków – w zbliżeniu z nowopowstałymi instytucjami.

Wcześniej – 15 kwietnia 1950 roku – Kongres Studentów Polskich podporządkował Akademickie Zrzeszenie Sportowe strukturom Zrzeszenia Studentów Polskich (ZSP), jako autonomiczną organizację. Był to kolejny etap coraz dalej idącego ograniczenia suwerenności „AZS”. Nastąpiły też zmiany strukturalne polegające na likwidacji zarządów uczelnianych i utworzeniu zarządów okręgowych dla poszczególnych ośrodków. Stanowiło to przejaw przesunięcia władzy z uczelni na środowisko.

Dążeniem członków Akademickiego Zrzeszenia Sportowego miało być teraz maksymalnie upowszechnienie kultury fizycznej, przez propagowanie zdobywania odznaki SPO, pozyskanie jak największej ilości członków do „AZS” oraz wspomaganie wspomnianych już obowiązkowych ćwiczeń fizycznych na uczelniach wyższych.

Pochód młodzieży, 22 lipca 1952 r. (fot. W. Sławny, domena publiczna)

Rok 1952 miał dla „AZS” bardzo istotne znaczenie także z innego powodu. Doszło wówczas do I Krajowego Zjazdu Akademickiego Zrzeszenia Sportowego, na którym powołano nowe władze z Mieczysławem Harą na czele. Zjazd odbył się w dniach 9 10 listopada w auli Politechniki Warszawskiej. Ocena dotychczasowej działalności w zakresie upowszechniania sportu była niezadowalająca. Zresztą już wcześniej pojawiały się głosy krytyki. Podczas II Plenum Zarządu Głównego „AZS” 10 sierpnia 1951 roku za cel wyznaczono sobie zwiększenie liczby członków o siedem tysięcy do I Krajowego Zjazdu. Ostatecznie liczebność AZS udało się zwiększyć o nieco ponad tysiąc osób.

Zmiany dotyczące „AZS” zostały również podjęte na II Krajowym Zjeździe ZSP, gdzie Prezydium Rady Naczelnej dokonało samokrytyki w sprawach opieki nad Akademickim Zrzeszeniem Sportowym. Jednym z następstw tej sytuacji było powołanie w strukturze „AZS” w grudniu 1953 roku grupy studenckiej organizatorów sportu. Jej zadaniem była koordynacja działań związanych z popularyzowaniem kultury fizycznej, od działań informacyjnych po organizacyjne. Inne organizacje – przynajmniej propagandowo – lepiej wypadały pod względem upowszechniania sportu.

Stadion RKS Skra, stan współczesny (fot. Jolanta Dyr, udostępniono na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Jednym z centralnych punktów działalności popularyzatorskiej miały stać się wielkie imprezy, zarówno te, w których „AZS” był tylko uczestnikiem, jak i te przez niego organizowane. Wspomniani już działacze Związku Akademickiej Młodzieży Polskiej wspierali tego typu działalność, czego przykładem mogły być choćby warszawskie Uczelniane Biegi Narodowe. Wiosną 1950 roku w biegu tym wystartowało chyba ze trzystu – czterystu studentów, a była to impreza, na której studenci nie tylko biegali, ale także znakomicie się bawili . W roku następnym akademicy w różnych ośrodkach także włączyli się do tej akcji.

Zresztą azetesiacy bardzo się udzielali społecznie w różnych imprezach i uroczystościach państwowych, brali (...) udział grupą liczącą około 100 osób w pochodach 1-Majowych, w powitaniach „Wyścigu Pokoju” i defiladach z okazji 22 Lipca . Przedstawiona gama działalności świadczy o silnie politycznym charakterze oddziaływania na członków Akademickiego Zrzeszenia Sportowego.

Akademickie Mistrzostwa Polski

Podobnymi imprezami były Ogólnopolskie Spartakiady, czy – organizowane przez „AZS” – Akademickie Mistrzostwa Polski. Pierwsze AMP odbyły się we Wrocławiu w dniach 1-5 lipca 1951 roku. Udział w nich wzięli zawodnicy wyłonieni w wewnętrznych eliminacjach każdego ośrodka akademickiego. Jak donosił Przegląd Sportowy stanowiły centralną eliminację sportu polskiego przed XI Światowymi Mistrzostwami [Akademickimi w Berlinie – J.K.] oraz przed I Ogólnopolską Spartakiadą .

Skala zawodów była imponująca. Zgodnie z doniesieniami, chęć startu w AMP zgłosiło przeszło 30 tysięcy studentów. Zaplanowano, że w samych mistrzostwach udział weźmie około 1600 osób, ale ostatecznie na starcie stanęło około 1200 zawodników. Akademickie Mistrzostwa Polski miały mieć wymiar ponad sportowy, a punktacji podlegały postawa, praca kulturalno-oświatowa i postępy w nauce . Rywalizacją objęto sześć dziedzin, do których należały piłka nożna, pływanie, koszykówka, siatkówka, lekkoatletyka oraz tor przeszkód.

Zobacz też:

• Akademicki Związek Sportowy (cz. III) – na drodze do stalinizacji
• Akademicki Związek Sportowy (cz. IV) – powstanie „Zrzeszenia”
• Akademicki Związek Sportowy (cz. V) – czasy „Zrzeszenia” - organizacja

Bolesław Bierut – przywódca stalinowskiej Polski (domena publiczna).

Niemałe znaczenie miał dla organizatorów wymiar propagandowy, co pokazała już podczas uroczystość otwarcia mistrzostw. Ślubowanie wygłoszone w imieniu wszystkich uczestników przez Zdobysława Stawczyka – lekkoatletę „AZS” Poznań odnoszącego sukcesy na arenie międzynarodowej – spełniało wymogi manifestacji politycznej, podobnie zresztą jak całe otwarcie. Ważną rolę odgrywał odpowiedni wystrój: na froncie trybun olbrzymie portrety Generalissimusa Stalina i Prezydenta Bieruta (...) stadion tonie wśród czerwieni i zieleni, na każdym kroku emblematy ŚFMD, [Światowej Federacji Młodzieży Demokratycznej – J.K.]Komsomołu, ZMP, AZS i SPO .

Zdobysław Stawczyk ślubował, że startując w akademickich mistrzostwach Polski walczyć będziemy o zaszczytny tytuł dla chwały i dalszego rozkwitu sportu Polski Ludowej, dla wykonania wielkich zadań Planu 6-letniego, wzmocnienia sił obronnych naszego kraju, przeciw zakusom anglo-amerykańskich imperialistów i o utrwalenie pokoju . Trudno uwierzyć, aby reprezentował w tym przypadku własne poglądy, ponieważ dla niego znaczenie miał tylko wymiar sportowy. Zdaniem Marka Ordyłowskiego i Leonarda Szymańskiego władza, bez względu na swe pochodzenie, na tle czołowych sportowców zawsze się dobrze prezentowała i dowartościowywała . Wydaje się, więc że to władzy zależało na poparciu, aniżeli sportowcom na manifestacji.

Podkreślane często łączenie osiągnięć sportowych z wysokimi wynikami w nauce – choćby przez Adama Rapackiego, ministra szkolnictwa wyższego – miał duży wpływ na ostateczną klasyfikację mistrzostw. Zwycięski o jeden punkt, „AZS” Warszawa zawdzięczał swój sukces dobrej postawie podczas zawodów. Za jego plecami uplasowały się „AZS” Gdańsk, „AZS” Wrocław, a tuż za podium „AZS” Poznań.

Rok później w Warszawie AMP rozegrano po raz drugi. Tym razem na starcie stanęło ponad 1700 zawodników. Jednym z głównych zadań związanych z mistrzostwami było zdobywanie odznaki SPO, co wiązało się z założeniami „AZS”. Przez pierwsze półrocze zdobyto 10 281 odznak na 14 615 zaplanowanych, co dawało 70,3% planu i mogło być zapowiedzią jego przekroczenia nawet o 50%.

Pod względem ideologicznym zastosowano podobne środki, a w inauguracyjnym przemówieniu Eugenia Krassowska – wiceminister szkolnictwa wyższego – mówiła o patriotycznym obowiązku stanowiącym rozwój kultury fizycznej oraz o Bolesławie Bierucie Największym Przyjacielu i Wychowawcy młodzieży. Zmaganiom sportowym towarzyszyły manifestacje polityczne dotyczące Zlotu Młodych Przodowników – Budowniczych Polski Ludowej. W oprawie mistrzostw niezwykle ważną rolę odgrywał wydźwięk propagandowy. Niekoniecznie był on uchwytny dla studentów biorących udział w tym wydarzeniu i koncentrujących się przede wszystkim na dobrej zabawie, jaka była ich udziałem.

Adam Rapacki

Trzeci raz studenci rywalizowali o tytuł Akademickiego Mistrza Polski w Krakowie. Zawody zostały otwarte dla członków kadry narodowej oraz poszerzone o ubarwione zaproszeniem sportowców z Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Rywalizacja trwająca od 1 lipca 1953 roku miała wraz ze wzrostem poziomu sportowego wzmocnić upowszechnianie sportu, a liczba zawodników z eliminacji środowiskowych wynosiła o połowę niż w trakcie II AMP, ponieważ tylko około 800 osób. Nie zabrakło oczywiście elementów silnie politycznych, które prowadziły do teatralizacji ceremonii.

Kolejne, IV AMP miały być wielką rewią sportu akademickiego. Ich gospodarzem był Poznań w dniach 1-4 lipca 1954 roku. Tym razem w eliminacjach udział wziąć miało ok. 55 tysięcy studentów, a rywalizacja toczyła się pod znakiem bicia rekordów. Rolę Zdobysława Stawczyka z I AMP przejął Edmund Potrzebowski, który ślubował: W myśl wytycznych II Zjazdu PZPR i naszego ukochanego Opiekuna i Nauczyciela, tow. Bolesława Bieruta systematycznie podnosić będziemy swoją wiedzę i poziom ideowo-polityczny. Pod przewodem ZMP nieugięcie dążyć do przekształcenia Polski w kraj zdrowych i szczęśliwych ludzi, zdolnych do twórczej i ofiarnej pracy dla naszej Ludowej Ojczyzny. (...) Przyrzekamy za przykładem sportowców radzieckich, oddać wszystkie nasze siły i młodzieńczy entuzjazm dla jeszcze pełniejszego przygotowania się do odpowiedzialnej pracy w budownictwie Polski socjalistycznej .

W Gdańsku natomiast odbyły się V Akademickie Mistrzostwa Polski. Stojące na wysokim poziomie zmagania w klasyfikacji drużynowej wygrał „AZS” Warszawa z dużą przewagą nad „AZS” Kraków i „AZS” Gdańsk. Ważnym aspektem gdańskich mistrzostw było precedensowe przyznanie Złotej Odznaki „AZS” dla członków Akademickiego Zrzeszenia Sportowego. To właśnie w 1955 roku Zarząd Główny „AZS” wprowadził to odznaczenie, które w pierwszej kolejności – podczas V AMP – przyznano 15 osobom.

Ostatnie mistrzostwa przeprowadzone za czasów Akademickiego Zrzeszenia Sportowego odbyły się na przełomie czerwca i lipca 1956 roku w Szczecinie. Oprócz rywalizacji sportowej, w której brało udział 800 osób, a zwyciężył „AZS” Warszawa, przed „AZS” Poznań i „AZS” Kraków, mistrzostwa zaoferowały uczestnikom szeroką gamę zajęć pozasportowych. Ich efektem stało się też ogólna krytyka dotychczasowej formy AMP. Główne tendencje zmierzały w kierunku rozbicia zawodów na poszczególne dyscypliny, zmianę terminu z początku wakacji oraz bardziej sportowe nagrody rzeczowe.

Sport a gospodarka niedoboru

Jeszcze innym ciekawym aspektem upowszechniania sportu przez „AZS” była kreatywność, niektórych jego członków. Przykładowo w tym kontekście Akademickie Zrzeszenie Sportowe w Poznaniu na początku lat pięćdziesiątych podjęło bardzo ciekawą inicjatywę związaną z brakiem obiektów sportowych. Ograniczenia finansowe i problemy techniczne uniemożliwiały szybkie wybudowanie stadionu przy ul. Pułaskiego.

Zgodnie z zachowanymi materiałami to studenci Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Poznaniu mieli zainicjować w marcu 1952 roku budowę stadionu rękoma studentów:

Analiza wyników zimowej sesji egzaminacyjnej wykazała, że jesteśmy jedną z przodujących grup naszej uczelni. Zdajemy sobie sprawę, że uzyskanie tych wyników było możliwe tylko w takich warunkach, jakie zapewniła nam władza ludowa. (...) Nasze zadania, to dobre wyniki w nauce i terminowe ukończenie studiów. Aby te zadania wykonać, musimy dbać równocześnie o rozwój tężyzny fizycznej. Realizując zdobycze zagwarantowane w art. 40 i art. 61 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej rzucamy hasło społecznej budowy studenckiego stadionu sportowego w Poznaniu_.

Z czasem do tych działań dołączyły się inne uczelnie. Oficjalnie stadion miał powstać na 60. urodziny Bolesława Bieruta oraz po to by uczcić święto 1 Maja. Niemniej jednak młodzież mogła zaangażować się w budowę nie z pobudek ideologicznych, a bardziej pragmatycznych. Budowany obiekt miał pozwolić na szerszy zasięg zajęć proponowanych studentom. W pracach, trwających od 14 marca do 3 kwietnia wzięło udział 2700 osób. Całość projektu zakończyła się 14 maja i oszacowano, że praca ponad 8 tysięcy studentów pozwoliła oszczędzić około 150 000 złotych.

Zobacz też:

• Sportowy triumf i polityczna klęska
• Zniewolona myśl u progu stalinowskiej Polski

Polityczny przełom, sportowy regres?

Władysław Gomułka

Wyraźny regres związany z upowszechnianiem sportu nadszedł w 1956 roku. Wtedy to wydarzenia społeczno-polityczne zachodzące w Polsce od śmierci Stalina w 1953 roku osiągnęły punkt kulminacyjny. Starcie dwóch frakcji wewnątrz PZPR – puławian dążących do reformy systemu władzy i natolinczyków chcących zachować obecny kształt ustrojowy –zakończyło się zmianami. Zmiany wyniosły na fotel I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę, a zapowiedzi naprawy systemu i kierunek działań zyskały szerokie społeczne poparcie.

Zmiany wpłynęły też na kształt organizacji kultury fizycznej. Rektorzy szkół wyższych korzystając ze swobody wyboru mogli zmienić status ćwiczeń fizycznych na fakultatywne. Działania te doprowadziły do znacznego zmniejszenia liczby zawodników biorących udział w organizowanych zajęciach. Zgodnie z niektórymi danymi z lat pięćdziesiątych na obowiązkowe zajęcia wychowania fizycznego uczęszczało niekiedy tylko 4% studentów danej uczelni. Dane te wydają się w znacznym stopniu zaniżone, ale regres w tej dziedzinie musiał być spory, skoro już w następnym, 1957 roku Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego przywróciło obowiązkowy charakter ćwiczeń. Ministerstwo Zdrowia, w odniesieniu do uczelni medycznych, uczyniło to trzy lata później. Kazimierz Obodyński sukces ten przypisuje inicjatywom Komisji Wychowania Fizycznego ZG ZMP, Akademickiego Zrzeszenia Sportowego i Studiów Wychowania Fizycznego.