Jak zaczęła się norweska wojna domowa z XII i XIII wieku?

Norweska wojna domowa z lat 1130-1240 to konflikt, który zdefiniował formę rządów średniowiecznej Norwegii. Co ciekawe zagadnienie to jest w Polsce stosunkowo słabo znane. Przyjrzyjmy się zatem początkom tego przeciągającego się kryzysu. 

Inwazja Magnusa Bosonogiego (pan. 1093-1103) na Irlandię zakończyła się porażką. Miała ona na celu podporządkowanie tej wyspy królowi, jednak zginął on w czasie jednej z potyczek, a jedynymi zdobyczami w czasie tej ekspedycji było potwierdzenie zwierzchnictwa nad Hebrydami i wyspą Man, które miały służyć jako bazy ekspansji w kierunku Zielonej Wyspy. Królestwo Norweskie natomiast zostało bez króla, który nigdy nie doczekał się męskiego potomka z legalnego związku. Nie stanowiło to jednak problemu, ponieważ miał już trzech męskich potomków z trzema różnymi kobietami, a ówczesne prawo upoważniało każdego z synów króla do dziedzictwa po ojcu. Sigurd Krzyżowiec (pan. 1103-1130), Eystein I Magnusson (pan. 1103-1123) oraz Olaf Magnusson (pan. 1103-1115) zostali obwołani królami w czasie swojej niepełnoletności, najmłodszy z nich miał 3 bądź 4 lata, a najstarszy 14. Początkowo byli kierowani przez możnych, a następnie prowadzili niezależną politykę. Udało im się także zachować pokojowe relacje przez cały okres swoich rządów. Jedynie Sigurd doczekał się męskiego potomka i po śmierci Eysteina linia sukcesji wydawała się bezpieczna i niezagrożona.

Poczucie pokoju zostało przerwane przez Haralda IV Gille (pan. 1130-1136), który przybył na dwór Sigurda Krzyżowca pod koniec jego życia. Podawał się za syna Magnusa Bosonogiego, jego matka miała pochodzić z Irlandii, a on sam przybył z Hebrydów. Harald uzyskał pozwolenie na udowodnienie swojego pochodzenia, po tym jak przyrzekł, że niezależnie od wyniku nie będzie dochodził roszczeń do korony. Sąd Boży polegający na przejściu po 9 rozżarzonych lemieszach zakończył się sukcesem dla Haralda, który został tym samym uznany za królewskiego brata. Dodatkowo, Sigurd poprosił swój lud i poddanych o złożenie przysięgi, że po jego śmierci obwołają królem jego syna Magnusa IV (pan. 1130-1135/1137-1139), który w wyniku późniejszych zawirowań zyskał przydomek „Ślepy”. Sigurd Krzyżowiec zmarł po krótkiej chorobie w roku 1130. Tak pisał o nim islandzki historyk Snorri Sturluson: „Jego czas był dobry dla mieszkańców kraju, panował wtedy zarówno pokój, jak i urodzaj.” Niestety, dla mieszkańców Królestwa Norwegii następne 110 lat nie było już czasem pokoju i dobrobytu.

Konflikt rodzinny

Wbrew złożonej przysiędze, to Harald IV Gille od razu po śmierci Sigurda Krzyżowca, został obwołany królem przez część ludu. Stało się tak, ponieważ rzekomo składał on swoje śluby pod przymusem. Dodatkowo, charakter Magnusa nie przysparzał mu przyjaciół, miał być wyniosły, chciwy, rozrzutny i stronić od ludzi. Harald, w przeciwieństwie do bratanka, był duszą towarzystwa – łatwo zyskiwał przyjaciół i nie stronił od towarzystwa. Konflikt między wujem a bratankiem początkowo nie miał rangi wojny. Po zebraniu armii przez obu pretendentów, doszło do spotkania i porozumienia: królestwo zostało podzielone na dwie części, a wszystkie dobra ruchome trafiły do Magnusa Ślepego.

Pokój nie trwał jednak zbyt długo, już w roku 1134 Magnus ponownie zebrał armię i wyruszył przeciwko wujowi. Walki nie były zbyt długie, na jesień tego samego roku doszło do bitwy, w wyniku której Harald zmuszony był uciec z kraju. Schronienie znalazł na dworze duńskim u króla Eryka Emune (pan. 1134-1137) i jeszcze zimą przekroczył granicę z Norwegią, prowadząc swoją kampanię. Magnus z kolei nie wykorzystał swojego zwycięstwa, wojsko rozpuścił z powrotem do domów i pozostał z niewielką drużyną w Bergen. Wiedząc o nadciągającym niebezpieczeństwie ze strony swojego wuja, zabezpieczył jedynie port, rozciągając u jego wejścia łańcuchy, by zablokować nadpływające statki. Zignorował rady, aby jechać na północ i zebrać armię, a nawet żeby znowu porozumieć się z Haraldem i podzielić królestwo.

Harald IV Gille natomiast nie próżnował w swoich działaniach wojennych, splądrował wybrzeże, a następnie zszedł na ląd, by uniknąć blokady stworzonej w porcie w Bergen. Widząc nadchodzące zagrożenie, Magnus zdecydował się na ucieczkę i wpadł we własną pułapkę – zastawione łańcuchy uniemożliwiły mu wypłynięcie z miasta, przez co został pojmany wraz z częścią swoich zwolenników. W niewoli Magnus zyskał przydomek „Ślepy”. Przydomek wskazuje, że został on oślepiony, a na polecenie Haralda obcięto mu jeszcze stopę i wykastrowano. Chciano w taki sposób pozbawić go godności królewskiej tak, żeby już nigdy nie mógł nazywać się królem. Na koniec oddano go do klasztoru niedaleko Throndheim, gdzie miał spędzić resztę życia jako zakonnik.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Kolejny brat

Od tego czasu rządy Haralda miały być spokojne i niezagrożone, w końcu jedyny przeciwnik w walce został zneutralizowany. Tak się jednak nie stało, pewien młodzieniec o imieniu Sigurd (pan. 1135-1139) miał być zakonnikiem, który porzucił habit, gdy dowiedział się, że jego ojcem był Magnus III Bosonogi. Wyruszył wtedy w podróż do Ziemi Świętej, następnie odwiedzał kolejne miejsca: Orkady, Szkocję, w końcu dotarł do Królestwa Danii. Tam, w obecności pięciu biskupów, miał dać dowód swojego królewskiego pochodzenia. Sigurd, ze względu na przywiązanie do rzeczy przyziemnych i bycie nazbyt dumnym, zyskał przydomek „Zły Diakon”. Były zakonnik pojawił się na dworze przed swoim domniemanym przyrodnim bratem i zażądał części królestwa. Harald nie był skory do uznania Sigurda za brata i, po naradzie ze swoimi przyjaciółmi, uznał go za oszusta i oskarżył o zabójstwo człowieka, który towarzyszył Haraldowi, kiedy ten pierwszy raz przybył do Norwegii. Zbrodnia podlegała karze śmierci, więc spróbowano Sigurda podstępnie pojmać i zgładzić, lecz ten zdołał uciec. Zły Diakon ukrył się w lesie i razem ze swoimi poplecznikami zaczął planować zemstę.

Niedługo po tych wydarzeniach jego ludzie dowiedzieli się, że Harald będzie spędzał noc u swojej kochanki, o czym jego straż miała nie wiedzieć. Sigurd zakradł się do miejsca, w którym nocował Harald Gille i skrytobójczo go zamordował. Ten występek okrył go hańbą: nie dość, że zamordował człowieka we śnie, to jeszcze był to jego brat, a oba te czyny były społecznie nieakceptowalne. Nie mogąc znaleźć powszechnej akceptacji, zdecydował się uwolnić Magnusa Ślepego z klasztoru i sprzymierzyć się z nim w celu rządzenia królestwem. Stało się tak, mimo sprzeciwu mnichów, którzy próbowali zatrzymać byłego króla w klasztorze. Nie był to jednak koniec problemów wewnętrznych Norwegii.

Żona Haralda – Ingrid Ragnvaldsdotter – zapewniła swojemu synowi Inge I Garbatemu (pan. 1136-1161) obwołanie królem na jednym z tingów (zgromadzeń). Inni stronnicy Haralda dopilnowali, by to nieślubny syn króla, Sigurd II Gęba (pan.1136-1155) został obwołany królem na tingu w Throndheim. Co ważne, synowie królewscy mieli kolejno 2 i 3 lata, więc wszelkie decyzje w ich imieniu podejmowali dorośli doradcy. Wojna o koronę norweską rozpoczęła się na nowo.

Wojna czterech królów

Każdy z królów miał swoich popleczników z różnymi celami, w wyniku czego doszło do powstania dwóch przeciwnych sobie bloków. Inge I Garbaty, Sigurd II Gęba i ich doradcy po jednej stronie, a Magnus IV Ślepy i Sigurd III Zły Diakon po drugiej. Dwaj ostatni ze względu na swoje mniejsze siły, skupili się na najeżdżaniu mniej istotnych osad i niszczeniu zapasów żywności, jednocześnie próbując – z powodzeniem – uzyskać wsparcie na dworze duńskim. Sojusz nieletnich braci wynikał z rozmów dyplomatycznych między ich stronnikami, którzy uznali, że łatwiej będzie wspólnie zarządzać krajem i pokonać wrogów.

Działania wojenne miały miejsce przede wszystkim na południu kraju, gdzie władzę sprawował Inge, a mieszkańcy tamtych terenów zaczęli naciskać na jego brata Sigurda, by podjął działania przeciwko mordercom ojca. Presja społeczna była tak duża, że doszło do wymiany poselstw i Sigurd, wraz ze swoimi doradcami, dołączyli do wysiłków wojennych. Braciom w końcu udało się połączyć armie, które wzięły udział w  wielkiej bitwie pomiędzy czterema członkami rodziny. W starciu Magnus Ślepy został zabity, a Sigurd Zły Diakon pojmany, poddany torturom i zgładzony.

Walki pomiędzy członkami rodziny trwały zaledwie 9 lat, lecz w tym czasie doprowadzono wielkich zniszczeń. Jedna z kilku bitew, okazała się tragiczna dla Inge I Garbatego – doznał on urazu, któremu zawdzięczał swój przydomek. Jego opiekun ochraniał go w czasie bitwy, lecz w pewnym momencie Inge wypadł mu z rąk, co spowodowało kalectwo u dziecka. Działania wojenne skupiały się przede wszystkim na plądrowaniu wiosek, było to szczególnie dotkliwe ze względu na warunki klimatyczne Norwegii, w której bardzo mało ziemi nadawało się pod uprawę.

Następne lata to krótki czas pokoju, który został przerwany przez kolejnego młodzieńca podającego się za syna któregoś nieżyjącego króla, sytuacja taka powtarzała się co jakiś czas i powodowała kolejne zniszczenia aż do roku 1240. Jeden z kronikarzy, Mnich Teodoryk, swoje dzieło Historia de antiquitate regum Norwagiensium zakończył na śmierci Sigurda Krzyżowca, niechęć do pisania na temat dalszych wydarzeń tłumaczył następująco:

Kończymy zatem niniejsze dziełko, uznając za wielce niegodne przekazania pamięci potomnych zbrodni, zabójstw, krzywoprzysięstw, ojcobójstw, bezczeszczenia miejsc świętych, wzgardy dla Boga, rabowania nie tylko zakonników, ale i całego pospólstwa, porywania niewiast i innych bezeceństw, które długo byłoby wyliczać.

Polecamy e-book Aleksandry Niedźwiedź – „Z czego się śmiano w średniowieczu?” :

Książkę można też kupić jako audiobook, w cenie 11,90 zł.

Bibliografia:

Źródła:

• Mnich Teodoryk, O Starożytności Norweskich królów (De Antiquitate Regum Norwagiensium), opracowanie Rafał Rutkowski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2021.
• Snorri Sturluson, Heimskringla, T. 3, opracowanie: Anna Waśko i Jakub Morawiec, tłumaczenie: Marta Rey-Radlińska, Grzegorz Bartusik, Remigiusz Gogosz, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2019. 
  

Opracowania:

• Hans Jaco Orning, Dei norske borgarkrigane: 1130-1240, Wydawnictwo ScandBookAB, Falun 2021.
• Janusz Małłek, Historia Norwegii (do roku 1814),Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2019.
  
• Ian Peter Grohse, Strength Through Weaknes: Regent Elites Under Kings Inge, Sigurd and Magnus Haraldsson, [w:] Nordic Elites in Transformation, C. 1050-1250, Volume II: Social Networks, red. Kim Esmark, Lars Hermanson, Hans Jacob Orning, Wydawnictwo Routledge New York 2020, s. 252-270.
  
• Birgit Sawyer The ‘Civil Wars’ revisited, [w:] Historisk Tidsskrift, Wydawnictwo Universitetsforlaget, Oslo 2003, s. 43-73. 
  

redakcja: Jakub Jagodziński