Od lwiątka do lwa: droga po koronę Ryszarda Plantageneta
Zobacz też:
Ryszard był czwartym z ósemki dzieci Henryka II (pan. 1154–1189), pierwszego króla Anglii z dynastii Plantagenetów i Eleonory, księżnej Akwitanii. Potężna para na drodze polityki i wojen stworzyła silne imperium, w skład którego weszły: Anglia, część Walii i Irlandii oraz zachodnia połowa Francji, obejmująca tak ważne regiony jak księstwo Akwitanii, Normandii, czy hrabstwo Andegawenii.
Urodzony 8 września 1157 r., a więc rok po śmierci trzyletniego Wilhelma (najstarszego z rodzeństwa), Ryszard był drugim najstarszym synem. Nie miał wstąpić na angielski tron, który był przeznaczony jego bratu, Henrykowi. Ryszard Plantagenet urodził się w pałacu Beaumont w Oksfordzie i do 8. roku życia przebywał w Anglii. Nie wiadomo, czy młody Ryszard nauczył się posługiwać językiem angielskim. Było to mało prawdopodobne, gdyż od czasów podboju normańskiego w 1066 r., oficjalnym językiem dworskim był francuski. Ryszard znał też język oksytański, używany w południowo-zachodniej Francji. Z pewnością był on człowiekiem dobrze wykształconym, o co zadbała jego matka, której Ryszard zdawał się być ulubieńcem. To właśnie Eleonora w 1165 r. pierwszy raz zabrała syna na kontynent.
Ryszard Plantagenet, książę Akwitanii i hrabia Poitou
Lata 60. XII w. upłynęły pod znakiem małżeństw politycznych licznego potomstwa Henryka i Eleonory oraz konfliktu między Plantagenetami a rządzącymi we Francji Kapetyngami. Polityka małżeńska pozwalała na zawieranie sojuszy, rozszerzanie strefy wpływów i w dalszej perspektywie czasowej, ubieganie się o prawa do sukcesji. W listopadzie 1160 r. następca tronu, Henryk, ożenił się z córką francuskiego króla Ludwika VII, Małgorzatą. Ryszard z kolei miał poślubić córkę Ramona Berengara, hrabiego Barcelony, ale negocjacje zakończyły się niepowodzeniem. Następną kandydatką okazała się być Alicja, hrabina Vexin, czwarta córka Ludwika VII, który z racji konfliktu z Henrykiem II początkowo nie dopuścił do małżeństwa. Ostatecznie zaręczyny udało się przypieczętować w styczniu 1169 r. na skutek zawarcia traktatu pokojowego. Ośmioletnia Alicja trafiła do Anglii, ale do małżeństwa jednak nigdy nie doszło. Henryk zwlekał z decyzją o ogłoszeniu ceremonii, aż pojawiły się plotki, że Alys została kochanką króla i urodziła mu nieślubne dziecko.
Henryk II mając trzech synów, którzy przeżyli dzieciństwo, zdecydował się podzielić między nimi władzę w imperium. Plan wprowadzono w życie w 1170 r. Następca tronu, Henryk, zwany odtąd Młodym Królem, został koronowany na władcę Anglii. Ponadto otrzymał zwierzchność nad pierwotną domeną Plantagenetów, czyli Andegawenią, Normandią i Maine. Najmłodszy z trójki rodzeństwa, Godfryd, przyjął tytuł księcia Bretanii, a Ryszard Plantagenet otrzymał księstwo Akwitanii i hrabstwo Poitou. W podziale ziem nie uczestniczył najmłodszy z braci, Jan, który wówczas liczył zaledwie 4 lata – wtedy również przyległ do niego prześmiewczy przydomek – Jan „bez Ziemi”.
Wygląd i charakter młodego Ryszarda
Ryszard Plantagenet wyrósł na godnego swojej rodzącej się dopiero legendy mężczyznę. Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi, dzieło narracyjne III krucjaty, opisuje go następująco:
Był wysokiego wzrostu, eleganckiej postury; kolor jego włosów był między rudym a złotym; jego kończyny były giętkie i proste, którymi mógł zręczniej dobyć miecza lub skuteczniej uderzyć.
W tej samej narracji pojawia się opis charakteru Ryszarda:
Jego męstwo Hektora, wielkoduszność Achillesa nie ustępowała Aleksandrowi ani męstwo nie ustępowało Rolandowi; ba, jest najbardziej chwalebne w naszych czasach, z łatwością przekraczające różnorodność.
Dobrze zbudowany Ryszard miał mieć 1.96 m wzrostu oraz jasnorude włosy wyraźnie kontrastując pod tym względem z charakterystyką swojego najmłodszego brata i późniejszego króla Anglii, Jana, który miał 1.65 m wzrostu i ciemnorude włosy.
Rewolta synów Henryka II
Po przyznaniu władzy i tytułów, w 1171 r. Ryszard udał się wraz z matką do Akwitanii – krainy, która odtąd była mu bardzo bliska. Prawdopodobnie to właśnie Eleonora stała za decyzją króla o przyznaniu Ryszardowi jej ojczystych ziem. Formalnie trzynastoletni Ryszard Plantagenet uzyskał tytuł księcia Akwitanii, a rok później hrabiego Poitou.
W czerwcu 1170 r. koronowany na współrządcę Henryk Młody Król rozczarował się faktem, że za jego tytułem nie szła żadna realna władza i przychody. Henryk II nadal zachował całość władzy zwierzchniej nad synami oraz ich terytorium. Rozgoryczenie płynące z niespełnionych ambicji politycznych, podszepty niechętnych królowi możnych i obawa, że jego domena zostanie uszczuplona na rzecz młodego Jana bez Ziemi, przeważyły nad decyzją wzniecenia w 1173 r. buntu przeciwko ojcu. Młodego Króla poparła Eleonora Akwitańska, która namówiła Ryszarda i Godfryda, by stanęli po stronie starszego brata. Bunt wsparli liczni możni, zwłaszcza z kontynentalnych posiadłości Plantagenetów, wyłączając Andegawenię. Liczyli oni na osłabienie władzy centralnej, którą znacznie wzmocnił Henryk II. Królewskich synów poparł również francuski władca, Ludwik VII i król Szkotów, Wilhelm I Lew. Ryszard wraz z matką prowadził działania w Akwitanii i Poitou, jednak wkrótce Eleonora została schwytana i trafiła do niewoli. Ryszardowi nie udało się zdobyć miasta La Rochelle, za to wkrótce sam został oblężony w mieście Saintes, z którego udało mu się jednak uciec. Do końca wojny książę ukrywał się na zamku Taillebourg.
Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:
Mimo potrzeby stawienia czoła tak licznej opozycji na wielu różnych frontach, król Henryk zdołał pokonać buntowników i zdławić rebelię w 18 miesięcy. Po traktacie z Montlouis, podpisanym 8 września 1174 r., będącym porozumieniem między Henrykiem II a Ludwikiem VII, Ryszard przybył na dwór Henryka 23 września jako pierwszy z rodzeństwa, aby prosić ojca o wybaczenie. Za przykładem Ryszarda poszli pozostali bracia. Henryk potraktował synów łagodnie proponując im powrót do status quo. Młody Król zgodził się oddać Janowi kilka swoich zamków, a Ryszard i Godfryd otrzymali połowę dochodów ze swoich domen. Najsurowsza kara spotkała Eleonorę, która została objęta aresztem domowym.
Ryszard Lwie Serce
Henryk II zażegnał główne niebezpieczeństwo, ale sytuacja w królestwie była daleka od stabilności. W pacyfikacji zbuntowanych terenów mieli królowi pomóc synowie. Godfryd zajął się Bretanią, a w styczniu 1175 r. Ryszard Plantagenet udał się do Akwitanii. Zadanie nie należało do prostych. Akwitania była rozległą i bogatą krainą, a zamki nielegalnie przebudowywane i wzmacniane przez możnych były wówczas wznoszone z kamienia i stanowiły poważną przeszkodę dla oblegających je armii. Według kroniki Rogera z Howden, Ryszard:
Obległ Castillon-sur-Agen, który Arnold de Boiville ufortyfikował przeciwko niemu i odmówił poddania. W związku z tym, umieściwszy tam swoje machiny wojenne, w ciągu dwóch miesięcy zajął go i pojmał trzydziestu rycerzy i zatrzymał go w swoich rękach.
Było to pierwsze udane oblężenie Ryszarda. To właśnie w tej kampanii, za sprawą swojej odwagi i nieustępliwości, miał on zyskać przydomek „Lwie Serce”. Określenie „Lew” w odniesieniu do Ryszarda pierwszy raz pojawiło się w 1187 r. w Topographia Hibernica autorstwa Geralda z Walii, gdzie pada ono w zdaniu: „Aby stłumić najgwałtowniejsze porywy własnej duszy, ten nasz lew, i więcej niż lew, był zirytowany jak lew”. Z kolei sformułowania „Lwie Serce” po raz pierwszy użyto w L'Estoire de la Guerre Sainte autorstwa kronikarza i poety Ambrożego z Normandii, który nie ukończył jej wcześniej niż przed w 1195 r. W strofie poświęconej zdobyciu Akki w 1191 r. pada starofrancuska wersja przydomku „Quor de Lion”.
Bunt Ryszarda i śmierć Młodego Króla
Twarde rządy Ryszarda doprowadziły w 1179 r. do otwartego buntu możnych. Punktem zwrotnym rebelii było zajęcie przez niego potężnie obwarowanego miasta Taillebourg. Książę Akwitanii (kronikarze zwykli tytułować go tylko mianem hrabiego Poitou) spalił wszystkie wsie otaczające miasto, odcinając je od dostaw. Brak zapasów i jakiegokolwiek wsparcia zmusił obrońców do ataku na oblegających. Szturm został odparty, a następnie Ryszard Plantagenet poprowadził armię do miasta i zdobył je wraz z zamkiem w dwa dni. Podbicie Taillebourgu zakończyło bunt w Akwitanii. Kolejne niepokoje wybuchły w latach 1181–1182 w hrabstwie Angoulême, ale i te udało się zdusić młodemu Ryszardowi.
W międzyczasie stosunki Ryszarda i jego ojca znów uległy pogorszeniu. Powodem była niechęć Ryszarda do złożenia hołdu swojemu starszemu bratu, Henrykowi Młodemu Królowi. Henrykowi II ostatecznie udało się przekonać Ryszarda, ale urażony następca tronu nie wyraził zgody na jego przyjęcie i w 1183 r., wraz z bratem Godfrydem, dokonał zbrojnego najazdu na Akwitanię. Do braci Ryszarda przyłączyli się też akwitańscy możni, pragnący zrzucić jarzmo rządów księcia. Ryszard Plantagenet wspólnie z ojcem skutecznie przeciwstawili się najazdowi, ale prawdziwy przełom nastąpił w czerwcu tego roku, kiedy 28-letni Henryk Młody Król zmarł na skutek gorączki.
Śmierć najstarszego syna zmusiła króla do zmiany planów sukcesyjnych. Teraz Ryszard Plantagenet miał zostać następcą tronu, a Akwitania miała trafić w ręce najmłodszego z braci, Jana. Przywiązany do księstwa Ryszard nie miał jednak zamiaru oddać bogatej Akwitanii młodszemu bratu w zamian za tytuł, z którym nie wiązała się żadna realna władza. Sytuacja doprowadziła do kolejnego rozłamu miedzy ojcem a synem. Henryk II rozkazał Godfrydowi i Janowi odbić Akwitanię siłą, ale kampania zakończyła się impasem i stosunkowo niechętnym pojednaniem rodziny w Westminsterze pod koniec 1184 r. W następnym roku król zdecydował się posłużyć autorytetem Eleonory. Uwolnił małżonkę i wysłał ją do Ryszarda, by przekonała ulubionego syna, aby ten podporządkował się ojcu i oddał jej władzę w Akwitanii. Jednocześnie Henryk II zagroził, że odda Normandię i tron Godfrydowi, co ostatecznie skłoniło Ryszarda, by poddać się woli ojca.
Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:
Między królem Anglii a Francji – niepewne dziedzictwo
Sytuacja rodzinna Plantagenetów miała wkrótce znów ulec zmianie. Henryk Młody Król, Ryszard oraz Godfryd byli wielkimi miłośnikami kultury i etosu rycerskiego, zaś ich ulubionym jej przejawem były turnieje rycerskie. Henryk II nie sprzyjał organizacjom takich wydarzeń w Anglii, dlatego bracia szukali rycerskiej chwały na polach turniejowych kontynentu. 19 sierpnia 1186 r. Godfryd, książę Bretanii, zmarł na skutek ran odniesionych podczas turnieju odbywającego się w Paryżu.
Tym samym Henrykowi zostało już tylko dwóch prawowitych synów: krnąbrny Ryszard i Jan, który zdawał się być ulubieńcem króla. W konflikcie między Henrykiem a Ryszardem pojawiła się nowa siła w postaci młodego, ale ambitnego i inteligentnego Filipa II, króla Francji.
Relacje między francuskim monarchą a Henrykiem układały się dobrze, wszystko jednak zmieniło się po śmierci Godfryda, który był bliskim towarzyszem Filipa II. W 1186 r. król Francji zażądał przyznania mu Bretanii oraz opieki nad dziećmi Godfryda, a w razie odmowy zagroził atakiem na Normandię. Francuski monarcha nalegał również na faktyczne sfinalizowanie narzeczeństwa między Ryszardem a Alicją. Rozwój konfliktu powstrzymała jednak papieska interwencja.
Filip znalazł nowego sojusznika w postaci Ryszarda, z którym starał się nawiązać przyjaźń. Według relacji Rogera z Howden:
…Filip poważał Ryszarda tak bardzo, że każdego dnia jedli przy tym samym stole i dzielili te same dania; w nocy zaś nie dzieliły ich komnaty. W konsekwencji tej silnej więzi, która powstała między nimi, Król Anglii był wielce zadziwiony i zastanawiał się co mogła ona oznaczać…
Fragment dotyczący dzielenia komnaty przez Ryszarda i Filipa stał się dla historyków punktem zapalnym w kwestii orientacji seksualnej Ryszarda Plantageneta. Pierwszy raz wątek został poruszony w połowie XIX w., ale współcześnie przyjęto narrację, że relacja o wspólnej komnacie nie miała podtekstu seksualnego, a jedynie ukazywała serdeczną relację, polityczną przyjaźń i zaufanie między królem Francji a przyszłym królem Anglii.
W tym czasie Europę obiegła wieść o tragicznej porażce królestwa jerozolimskiego w bitwie pod Hattin i zdobyciu Jerozolimy przez sułtana Egiptu i Syrii, Saladyna z dynastii Ajjubidów. Ryszard Plantagenet z entuzjazmem przyjął wezwanie do krucjaty i jeszcze w tym samym roku ogłosił chęć wyruszenia do Ziemi Świętej. Na początku 1188 r. udział w wyprawie zadeklarowali również Henryk II i Filip II.
Książę Akwitanii rozpoczął gorliwe przygotowania do krucjaty. W międzyczasie Ryszard podjął się kolejnej próby zbrojnego zdławienia akwitańskiej opozycji oraz zaatakował Rajmonda V, hrabiego Tuluzy. Poczynania księcia ponownie zaogniły stosunki między królami Anglii i Francji. Henryk II odrzucił propozycję Filipa, by zawrzeć kolejny krótkotrwały rozejm. Angielski władca domagał się ustalenia warunków stabilnego układu pokojowego, co Ryszard Plantagenet odebrał jako próbę odwleczenia w czasie wyprawy krzyżowej.
Ryszard Plantagenet: król Anglii
Do spotkania w sprawie pokoju rzeczywiście doszło w listopadzie 1188 r., ale Henryk II nie zgodził się na warunki króla Francji, który żądał by Ryszard Plantagenet poślubił wreszcie Alicję i został formalnie uznany przez ojca następcą tronu. W odpowiedzi Ryszard złożył Filipowi hołd za Akwitanię i Normandię, tym samym przypieczętowując rozłam między ojcem a synem. Z kolei w 1189 r., na kolejnym spotkaniu zorganizowanym przez papiestwo, Filip odrzucił propozycję króla Anglii. Henryk II zaproponował, żeby to jego młodszy syn Jan ożenił się z Alicją, co potwierdzałoby spekulacje, że to właśnie jemu Henryk planował przekazać koronę. Spotkanie przerwano, a zaraz potem Filip i Ryszard rozpoczęli wspólne ataki na ziemie 56-letniego Henryka, który zapadł wówczas na przewlekłą chorobę. Na stronę Ryszarda przeszedł nawet Jan bez Ziemi, który dotąd zawsze stał u boku ojca.
Kampania Ryszarda i Filipa zakończyła się 6 lipca 1189 r. wraz ze śmiercią Henryka II. W czasie odbywającego się nazajutrz pochówku „…hrabia Ryszard jego syn i spadkobierca, wyszedł mu na spotkanie i przejęty skruchą, gorzko zapłakał; z jego ciała zaś, krew z nozdrzy płynęła strumieniami, kiedy zbliżył się do niego”, co w oczach Rogera z Howden miało symbolizować odpowiedzialność Ryszarda za śmierć ojca.
Trudno określić młodość i drogę po koronę wojowniczego Ryszarda Lwie Serce mianem romantycznej czy rycerskiej. Życie Ryszarda i jego braci upływało pod znakiem rodzinnych konfliktów, wzajemnych pretensji i walki o wpływy. Brutalnie rzecz ujmując, szczęśliwym dla Ryszarda zrządzeniem losu okazała się śmierć jego braci: Henryka Młodego Króla i Godfryda. Śmierć starszego uczyniła z Ryszarda potencjalnego następcę tronu, zaś śmierć młodszego pozwoliła mu zbliżyć się do króla Francji, Filipa II i wspólnie z nim stawić czoła podupadającemu na zdrowiu Henrykowi II. 32-letni Ryszard został koronowany 3 września 1189 r. w Opactwie Westminsterskim, stając się nie tylko królem Anglii, ale władcą całego imperium Plantagenetów.
Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:
Bibliografia
Źródła
- Ambroise, L'estoire de la guerre sainte; histoire en vers de la troisième croisade, red. G. Paris, wyd. Imprimerie Nationale, Paris 1897.
- Giraldi Cambrensis, Topographia Hibernica et Expugnatio Hibernica, ed. J. F. Dimock, wyd. Longman, Green, Longman, & Roberts, London 1861.
- Itinerarium Regis Ricardi, red. M. T. Stead, wyd. London S.P.C.K., London 1920.
- Roger de Hoveden, The annals of Roger de Hoveden: Comprising the history of England and of other countries of Europe from A.D. 732 to A.D. 1201, tłum. H. T. Riley, wyd. H. G. Bohn, London 1853.
Literatura
- Bartlett Robert, England under the Norman and Angevin Kings : 1075-1225, wyd. Oxford University Press, Oxford 2003.
- Carpenter David, The Struggle for Mastery: Britain 1066-1284, wyd. Oxford University Press, Oxford 2003.
- Flori Jean, Richard the Lionheart: Knight and King, wyd. Edinburgh University Press, Edinburgh 1999
- Gillingham John, Richard I, wyd. Yale University Press, London 2002.
- Tenże, Richard Coeur De Lion: Kingship, Chivalry And War in the Twelfth Century, wyd. Hambledon & London, London 1994.
- Tenże, Richard I (1157–1199), king of England, [w:] Oxford Dictionary of National Biography, wyd. Oxford University Press, [dostęp: 10.04.2023].
- Hallam Elizabeth; Everard Judith, Capetian France, 987–1328, wyd. Longman, Harlow 2001.
- Jones Dan, Plantageneci.Waleczni królowie, twórcy Anglii, wyd. Astra, Kraków 2014.
- Turner Ralph, Heiser Richard, The Reign of Richard Lionheart: Ruler of The Angevin Empire, 1189-1199, wyd. Taylor and Francis, London 2013.
- Warren Lewis, Henry II, wyd. Yale University Press, New Haven 2000.
Redakcja: Natalia Stawarz
