„Polscy jeńcy wojenni w niewoli sowieckiej w latach 1919–1922” – recenzja i ocena

Wojna polsko-bolszewicka wciąż wzbudza ogromne zainteresowanie historyków zarówno polskich, jak i rosyjskich. Żywe resentymenty obecne są również w obu narodach. Szczególnie w kontekście jeńców wojennych daje się zaobserwować głębokie poruszenie opinii publicznych, czego dowodem jest częste pojawianie się na łamach prasy artykułów dotyczących przetrzymywania bolszewickich żołnierzy w polskich obozach jenieckich. Według wielu polskich badaczy, podnoszone przez stronę rosyjską kwestie fatalnych warunków, epidemii, wysokiej śmiertelności panującej w przywołanych obozach, w czym dopatruje się celowej działalności polskiego państwa, jest swoistym alibi dla późniejszego o 20 lat mordu katyńskiego.

Czytelnik otrzymuje do swych rąk publikację dzięki Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz toruńskiemu Uniwersytowi Mikołaja Kopernika. W jak najszerszy sposób rzuca ona nowe światło na sytuację i losy polskich jeńców przetrzymywanych przez Rosję bolszewicką w trakcie trwających działań wojennych, a także w ciągu dwóch lat po ich zakończeniu. Nie jest to jednak propagandowa odpowiedź na rosyjskie zarzuty, mająca pokazać, że obie strony wojennego konfliktu mają wiele na sumieniu. Dowodem na to niech będzie uczestnictwo także strony rosyjskiej w przygotowaniu tego zbioru, reprezentowanej przez Federalną Agencję Archiwalną Ministerstwa Kultury i Środków Masowego Przekazu, a także Instytut Słowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk. Praca, której dotyczy niniejszy tekst, jest wynikiem drugiego etapu wzajemnej współpracy. Pierwszym owocem kooperacji była publikacja dotycząca, wspomnianych już jeńców bolszewickich, która ukazała się w 2004 roku.

Obie pracę są odpowiedzią na zarysowane na wstępie resentymenty. Autorzy piszą: „Te dwie publikacje zamykają okres sporów historycznych, dla których w przeszłości pożywkę stanowił brak dostępu do podstawowych przekazów historycznych. Obie książki upowszechniając oryginalne dokumenty archiwalne przyczynić się powinny do wyeliminowania z życia społecznego negatywnych praktyk wykorzystywania tragicznych momentów w historii stosunków Polski i Rosji do celów bieżącej polityki, niezgodnej z interesami społeczeństwa polskiego i rosyjskiego”.

Udział w tym przedsięwzięciu podmiotów zarówno polskich, jak i rosyjskich dodatkowo uwiarygodnia dobór źródeł pojawiających się na kartach omawianej pracy, który z zasady jest jak najbardziej selektywny. Opiekę merytoryczną nad wydawnictwem sprawowało wielu wybitnych polskich i rosyjskich archiwistów oraz historyków. Komitet redakcyjny tworzyli m.in. nieodżałowanej pamięci, zmarły w zeszłym roku, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych Sławomir Radoń, Tadeusz Krawczak czy też Danuta Musiał. Ze strony rosyjskiej pieczę sprawował Władymir Kozłow. Wyszukiwaniem i opracowywaniem dokumentów zajęli się Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer oraz Iwan Kostiuszko.

Zadanie, jakie przed nimi stanęło, nie należało do najłatwiejszych. Pomimo iż kwerenda została ograniczona do kilku archiwów, m.in. rembertowskiego Centralnego Archiwum Wojskowego, Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego czy Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historii Społeczno-Politycznej, naukowcy mieli do przebadania mnóstwo zespołów archiwalnych. Z kilkuset dokumentów, które badacze wzięli na swój warsztat, w publikacji znalazło się ostatecznie 311. Na kartach wydawnictwa ułożone są one pod względem chronologicznym, jednak według autorów można je podzielić na dwie zasadnicze grupy.

Pierwszą z nich stanowią materiały partii komunistycznej, która była odpowiedzialna za pobyt jeńców pod kątem ideologii oraz „polityki”. Do drugiej zaś można zaliczyć wszelkie dokumenty wytworzone przez instancje administracyjne, organizacyjne, zaopatrzeniowe, etc. Poza tym da się zauważyć wiele źródeł innej proweniencji. Przykładowo: dokumenty armii bolszewickich, raporty jednostek liniowych czy też dokumenty polskich władz wojskowych dotyczących akcji repatriacyjnych. Zdecydowana większość źródeł występuje w języku rosyjskim w oryginalnej pisowni, co stanowi przeszkodę nie do pokonania dla wszystkich chętnych do skorzystania z tej publikacji, którzy nie posługują się językiem Puszkina.

Książka posiada twardą oprawę, co jest sporym plusem zważywszy na ilość jej stron oraz charakter, wymuszający częste wertowanie w celu skorzystania z danego źródła. Jest opatrzona indeksami: osobowym oraz geograficznym. Dostępny jest również polskojęzyczny spis źródeł. Wszystkie powyższe pomoce wydają się oczywistością, zważywszy na istotę pracy, są jednak skonstruowane w sposób bardzo przejrzysty i rzeczywiście bardzo ułatwiają obcowanie z wydawnictwem. We wstępie autorzy dość klarownie wyjaśnili konstrukcję wewnętrzną źródeł występujących w zbiorze, poważnie traktując aspekty metodologiczne, takie jak układ, rok, wystawca, odbiorca, miejsce wydania, klauzule, etc., pozwalające na jak najowocniejsze czerpanie z zebranego materiału. Całość pracy liczy sobie 655 stron.

Reasumując, recenzowana publikacja jest swoistym niezbędnikiem dla badaczy zajmujących się tematyką, którą podejmuje wydawnictwo. W znaczny sposób ułatwia ona pracę naukowcom, którzy mając tę książkę w rękach, w pewnych kwestiach są zwolnieni z kłopotu kwerendy archiwalnej, która – szczególnie w rosyjskich archiwach – przysparza wielu, często nieoczekiwanych trudności. Praca nie wyczerpuje oczywiście tego przebogatego przecież tematu, jakim jest zagadnienie losów polskich jeńców w bolszewickiej niewoli, jest jednak na pewno przydatną pomocą w dalszych badaniach, zarówno na płaszczyźnie merytorycznej (źródła), jak i proweniencyjnej (archiwa, zespoły).

Redakcja: Michał Przeperski

Korekta: Justyna Piątek