Remigiusz Ryziński – „Foucault w Warszawie” – recenzja i ocena

Autor pracy jest z wykształcenia filozofem i kulturoznawcą, absolwentem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia na tej uczelni uwieńczył doktoratem poświęconym pojęciu „pragnienia” w twórczości francuskiego pisarza i filozofa Rolanda Barthesa, obronionym w 2011 r. na Wydziale Filozoficznym. Studiował również na Sorbonie. Obecnie zatrudniony jest w warszawskie Wyższej Szkole Informatyki, Zarządzania i Administracji. Warto też wspomnieć, że był stypendystą rządu francuskiego, Fundacji im. Roberta Schumana, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także Miasta Stołecznego Warszawy.

W pracy naukowej Ryziński zajmuje się teorią gender i queer, jest feministą, wielbicielem kultury queer, jogi oraz polskiego morza. Do tej pory wydał trzy książki: w 2007 r. przekład (wspólny z prof. Michałem Pawłem Markowskim) pracy Julii Kristevy „Czarne słońce: depresja i melancholia”, trzy lata później zbiór esejów „Rzecz niemożliwa: fragmenty o pisaniu i kochaniu”, a w 2011 r. pracę zatytułowaną „Wariatki. Zygmunta Freunda przypadki kobiece”.

Książka o polskim epizodzie w życiu Foucault jest dla Ryzińskiego debiutem reporterskim. Mamy jednocześnie do czynienia z pracą wielowymiarową. Z jednej strony poznajemy dzięki niej być może jeden z najważniejszych epizodów życia Foucault, który, jak sądzi wielu badaczy, mógł mieć wpływ na późniejszą twórczość filozofa. To właśnie podczas pobytu w Polsce Foucault ukończył pisanie doktoratu, który następnie został wydany jako „Historia szaleństwa”. Z drugiej strony wykorzystując postać francuskiego filozofa autor w barwny sposób kreśli obraz środowiska homoseksualnego doby PRL, a także przedstawia politykę władz komunistycznych wobec przedstawicieli mniejszości seksualnych.

Lektura „Foucault w Warszawie” pokazuje, że już w „liberalnym”, początkowym okresie rządów Władysława Gomułki, władze komunistyczne podejmowały działania wymierzone w mniejszości seksualne. To ważna konstatacja, zwłaszcza, że do tej pory szerzej znane były przede wszystkim późniejsze o prawie trzydzieści lat działania represyjne i inwigilacyjne prowadzone w ramach akcji „Hiacynt”. Krytyczna analiza teczek bezpieki, jaką na potrzeby pracy przeprowadził Ryziński, pokazuje, że już w latach 50. władze starały się „grać” kartą obyczajową, szczególnie w sytuacji, gdy celem mógł być zachodni naukowiec i dyplomata tej miary co Foucault. Efektem operacyjnych gier stała się obyczajowa prowokacja, która doprowadziła do wydalenia filozofa z Polski w 1959 r.

Trzeci wreszcie wymiar pracy Ryzińskiego związany jest z ze wszech miar udaną próbą naszkicowania homoseksualnej topografii Warszawy przełomu lat 50. i 60. W tej panoramie mieszczą się nocne kluby, kawiarnie, sklepy z galanterią czy rozmaite miejsca spotkań (w tym słynne grzybki, pełniące rolę publicznych toalet). Bazując na wspomnieniach wciąż żyjących osób, które pamiętają pobyt Foucault w Warszawie, Ryziński kreśli barwny obraz miejsc związanych ze środowiskiem homoseksualnym (z których większość po 1989 r. zniknęła z mapy stolicy)/ Barwne okazuje się zresztą samo środowisko: intelektualiści, literaci, ale również młodzi robotnicy czy żołnierze.

Jak na reportaż przystało, książka Ryzińskiego napisana jest bardzo przystępnym językiem. Do lektury zachęca czytelnika również przyjazna struktura – praca składa się z dziewięciu liczących od kilku do kilkudziesięciu stron rozdziałów oraz krótkiego epilogu. Aparat naukowy został ograniczony do minimum. Na końcu książki redaktorzy zamieścili około trzydziestu przypisów, głównie odsyłających do cytowanych monografii i wspomnień, a także liczącą kilkadziesiąt opracowań bibliografię oraz wykaz prac bohatera książki, z których korzystał autor. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na pewne bibliograficzne braki, których najbardziej rażącym przykładem jest nieobecność na liście jednej z kluczowych prac dotyczących peerelowskiej Warszawy, a mianowicie „Za progiem. Codzienność w przestrzeni publicznej Warszawy lat 1955-1970”, autorstwa Błażeja Brzostka.

Autor pisząc swą książkę obficie korzystał z archiwaliów, przede wszystkim z akt przechowywanych w Instytucie Pamięci Narodowej, a także Archiwum Muzeum Literatury Polskiej. Ponadto, jak wspomniałem, udało mu się przeprowadzić szereg wywiadów z wciąż żyjącymi świadkami epoki, w tym przedstawicielami środowiska homoseksualnego, którzy zetknęli się z francuskim filozofem. W końcu, udało mu się również dotrzeć do Daniela Defert, ostatniego partnera Michela Foucault i zarazem depozytariusza jego spuścizny.

Drobne zastrzeżenia można zgłosić do redakcyjnej strony książki, wynikają one zresztą w znacznej mierze z jej reporterskiego charakteru. Badaczom poruszanie się po książce ułatwiłby na pewno indeks osób. Dla czytelników słabo zaznajomionych z topografią Warszawy warto byłoby dodać również mapę z zaznaczonymi najważniejszymi miejscami związanymi z pobytem francuskiego filozofa.

Nie zmienia to faktu, że praca Ryzińskiego stanowi świetny punkt wyjścia do dalszych studiów nad rolą, jaką przedstawiciele środowisk homoseksualnych odgrywali w życiu społecznym PRL. To książka warta polecenia szerokiemu gronu czytelników, od badaczy historii mniejszości seksualnych w Polsce począwszy, przez varsavianistów, a skończywszy na czytelnikach zainteresowanych historią życia społecznego w Polsce ludowej. Last but not least jest to również praca, którą warto polecić tym wszystkim, którzy interesują się postrzeganiem polskiej rzeczywistości doby PRL przez twórców kultury pochodzących z drugiej strony „żelaznej kurtyny”. Zachęcam do lektury!