Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 2: orły piastowskie

Przeczytaj pierwszą część artykułu: Symbolika orła w starożytności i średniowieczu .

Zobacz też: Chrzest Polski i początki państwa polskiego

Pierwowzorem orła w herbie Polski, oprócz wcześniejszych rzymskich, niemieckich i czeskich przedstawień, był zapewne któryś z gatunków ptaków drapieżnych występujących w naturze na naszych ziemiach. W grę może wchodzić aż 10 gatunków: orzeł przedni, orzeł cesarski, orzeł stepowy, orlik grubodzioby, orlik krzykliwy, orzełek południowy, bielik wschodni, bielik, gadożer zwany także krótkoszponem oraz rybołów. Odznaczają się one cechami widocznymi także w heraldycznych i przedheraldycznych przedstawieniach polskiego orła: haczykowato zagiętymi ku dołowi dziobami, długimi, prostymi lub nieznacznie wygiętymi do przodu skrzydłami z wyodrębnionymi, pojedynczymi lotkami, dosyć krótkimi i krępymi ogonami o kształcie klinowatym (bielik) lub zaokrąglonym (pozostałe gatunki), nogami opierzonymi w całości lub tylko w części goleniowej (bieliki, gadożer i rybołów), palcami nóg zakończonymi ostrymi szponami…

Czy bielik zwyczajny był pierwowzorem Orła Białego? Nie wiadomo (fot. Yathin S Krishnappa , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Błędne jest, często spotykane w różnych opracowaniach, uznawanie za pierwowzór polskiego herbowego orła największego z krajowych ptaków szponiastych – bielika zwyczajnego ([Haliaeetus albicilla]), który nazwę wziął od koloru wyłącznie ogona. Zresztą biała (a właściwie srebrna) barwa orła w godle Polski ma przyczyny wyłącznie natury heraldycznej. Ornitolodzy nie zaliczają bielika do orłów, lecz do ich bliskich kuzynów z rodziny jastrzębiowatych, podrodziny orłanów. Ptaki te mają w przeciwieństwie do orłów właściwych nieupierzone szpony, w czym przypominają większość przedstawień orłów heraldycznych. Bielik amerykański ([Haliaeetus leucocephalus]) został sportretowany na awersie wielkiej pieczęci Stanów Zjednoczonych Ameryki, użytej po raz pierwszy w 1782 r. Według innych hipotez awifaunistycznym pierwowzorem Orła Białego mógł być nieco mniejszy od bielika orzeł przedni ([Aquila chrysaetos]).

Ze względu na znaczne podobieństwa między wymienionymi gatunkami ptaków drapieżnych i schematyczność przedstawień heraldycznych Orła Białego, nie da się wskazać konkretnego gatunku ptaka drapieżnego, który byłby najbliższy orłom piastowskim, jagiellońskim, barokowym czy klasycystycznym. Orły heraldyczne są bowiem syntezą cech różnych gatunków występujących w naturze ptaków z rodziny jastrzębiowanych ([Accipitridae]).

Można przypuszczać, że orzeł (czy bielik), ze względu na częste występowanie w naszym kraju, był łatwiejszy do zaakceptowania w Polsce niż np. antyczny lew, dominujący w heraldyce Europy Zachodniej i wysp brytyjskich. Wszak nasze rycerstwo bardzo rzadko wyprawiało się na wyprawy krzyżowe do Ziemi Świętej lub Afryki Północnej, gdzie można było spotkać lwa w naturze. Jak tłumaczył się przed papieżem książę Leszek Biały, po cóż miało by tam jeździć, skoro w Ziemi Świętej nie ma piwa?

Symbolika barw polskiego herbu państwowego

Swoje znaczenia symboliczne miały także barwy naszego herbu państwowego: biel (odpowiadająca w heraldyce drugiemu w hierarchii metalowi – srebru) oraz czerwień. Z dzieł XIV i XV-wiecznych heroldów, poetów i pieśniarzy wiemy, że srebro (biel) oznaczało: pokorę, uczciwość, czystość, niewinność, niepokalaność. Kojarzono z tą barwą usposobienie flegmatyczne, z ciał niebieskich Księżyc, ze znaków zodiaku Raka, Skorpiona i Ryby, z żywiołów wodę, z kamieni perłę, a z dni tygodnia poniedziałek. Czerwień, która jest w tradycyjnej hierarchii pierwszą z barw heraldycznych po metalach złotym i srebrnym, symbolizowała: odwagę, waleczność, usposobienie choleryczne, planetę Saturn, znaki zodiaku Barana, Lwa i Strzelca, żywioł ognia, kamień rubin, metal miedź oraz z dni tygodnia sobotę.

Obie barwy były znane i lubiane przez Słowian na długo przed przyjęciem chrześcijaństwa i zachodniej symboliki, wiemy np., że nasi przodkowie na wiosnę bielili chaty wapnem, a tkaniny barwili czerwonym czerwcem (koszenilą). Przypuszcza się, że w wierzeniach Słowian biel symbolizowała dobro, w odróżnieniu od czerni. Być może miało to wpływ na przyjęcie takich, a nie innych barw godła i pola herbu przez naszych średniowiecznych władców na przełomie XIII i XIV wieku, z czego, zgodnie z regułami sztuki heraldycznej, wynikają barwy naszej flagi państwowej (górne pole odpowiada zawsze barwie godła, zaś dolne – tarczy herbu). Prawdopodobnie zdecydowano się na przyjęcie białej (srebrnej) barwy polskiego godła dla odróżnienia go od nieco wcześniejszych czarnych orłów niemieckich i czeskich. Zestawienie srebra i czerwieni, obu o wysokich notowaniach symbolicznych, należy do najczęstszych zestawień barw i metali w sztuce heraldycznej.

Być może pierwotne barwy polskiego orła były jednak odmienne. Austriacki kronikarz zwany Ottokarem styryjskim, opisując walki z 1260 roku, wspomniał o „sztandarze czarnym jak węgiel z białym orłem”, pod którym skupiały się posiłkowe oddziały książąt piastowskich wspierających króla Czech Przemysła Ottokara II. Jeśli to nie pomyłka źródła czy jakaś lokalna odmiana herbu, mielibyśmy tu najstarszy znany przekaz o barwach polskiego herbu. Ostatecznie zdecydowano się jednak na czerwone pole tarczy, za którym przemawiały nie tyle zasady estetyki, co znacznie atrakcyjniejsze znaczenia symboliczne.

Polecamy e-book Mariusza Sampa – „Sojusznik czy wróg? Relacje polsko-niemieckie w czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego”

Tajemniczy ptak z denara Chrobrego

Podobnie jak wymienione w 1. części artykułu liczne ludy z kręgu kultury śródziemnomorskiej, Pogańscy Słowianie także czcili orła. Z wykopalisk archeologicznych datowanych na XI wiek wiemy o zachowanych na wyspie Wolin kościach bielika oraz amulecie z motywem ptaka. Lewy profil innego ptaka, ze złożonymi skrzydłami, być może orła, spotykamy na cynowej kaptordze (rodzaju pudełka noszonego na szyi) z końca X wieku, odnalezionej przez archeologów w Gdańsku. Być może ten ostatni zabytek związany jest już z kultem św. Wojciecha?

Około roku 1000 Bolesław I Chrobry, wtedy jeszcze jedynie książę Polski z ambicjami na królewską koronę, kazał wybić denar, na którego awersie umieścił tajemniczego ptaka, a w otoku tytuł: PRINCES POLONIE. Ów ptak, krępej budowy, ukazany jest na tej niewielkiej srebrnej monecie z profilu, zwrócony w lewą stronę heraldyczną (prawą dla patrzącego), ma wachlarzowato rozłożony ogon, a na nieproporcjonalnie dużej głowie widoczne są trzy sterczące piórka (w których niektórzy dawniejsi badacze chcieli widzieć koronę). Wspominam tu o nim dlatego, że właśnie ten ptak z denara Chrobrego tradycyjnie rozpoczyna galerię polskich orłów w wielu opracowaniach, zarówno tych naukowych, jak i zupełnie popularnych.

Denar chrobrego z wizerunkiem tajemniczego ptaka na awersie (rys. domena publiczna)

Do dziś nie rozstrzygnięto sporu naukowego, czy mamy w tym wypadku do czynienia z wczesną, przedheraldyczną kreacją orła (tak sądzili m.in. K. Stronczyński, T. Żebrawski, H. Polaczkówna, H. Łowmiański, T. Panfil), czy raczej z jakimś innym ptakiem, z którym wiązano w średniowieczu różne znaczenia symboliczne: zadziornym galijskim kogutem (R. Kiersnowski), pysznym pawiem symbolizującym majestat cesarski w Bizancjum (S. Russocki, B. Paszkiewicz) albo chrześcijańską gołębicą, symbolem Ducha Świętego (R. Sachs). Moim zdaniem najprawdopodobniej był to jednak orzeł, choć daleki jeszcze od znanej nam stylizacji heraldycznej (pierwsze herby pojawiły się bowiem w Europie ponad 100 lat później). Mamy tu do czynienia albo z orłem rzymskim, imperatorskim, związanym z cesarzem Ottonem III Rudym i przyświecającą mu ideą odbudowy uniwersalnego cesarstwa, albo raczej atrybutem św. Wojciecha, przy którego relikwiach spotkali się w Gnieźnie w 1000 roku obaj monarchowie. Zupełnie podobnie prezentuje się orzeł strzegący zwłok tego męczennika w XV scenie Drzwi Gnieźnieńskich (odlanych w 2. poł. XII wieku). Podobnego ptaka spotykamy także na monetach bitych niemal w tym samym czasie przez czeskiego księcia Sobiesława z rodu Sławnikowiców, rodzonego brata tego świętego męczennika.

Użycie symboliki orła przez Bolesława Chrobrego w związku ze zjazdem gnieźnieńskim było aktem jednorazowym. Przez następne 150 lat żadne źródło historyczne – rocznik, kronika czy pieczęć – nie wspominało o orle jako symbolu Polski czy jej władców. Anonim zwany Gallem pisał na początku XII wieku o chorągwi ze św. Wojciechem towarzyszącej rycerstwu Bolesława III Krzywoustego podczas walk toczonych w Czechach. Orzeł powrócił dopiero w połowie XII wieku jako jeden z wielu symboli majestatu władzy książęcej (obok lwa, smoka czy gryfa) umieszczanych na licznych emisjach monet synów Bolesława III Krzywoustego (Władysława II Wygnańca, Bolesława IV Kędzierzawego czy Mieszka III Starego) oraz przedstawicieli kolejnego pokolenia książąt piastowskich. W scenie polowania na zająca lub węża orzeł symbolizował zwycięstwo dobra nad złem, odwagi nad tchórzostwem (jak na znanym denarze Władysława II Wygnańca wybitym w okresie wojny domowej z braćmi ok. 1145 roku), bywał też prezentowany na dachu kościoła lub czubku drzewa, na rewersie monet z popiersiem książąt itp.

Orzeł jako symbol chrześcijański trafił też dosyć wcześnie do naszej architektury sakralnej. Jego sylwetka zdobi np. kapitel zewnętrzny kolumny portalu głównego pięknej romańskiej kolegiaty w Tumie pod Łęczycą (ok. 1150–1160). W stylizacji niemal heraldycznej znajdziemy go na zworniku sklepienia kościoła św. Floriana w opactwie cystersów w Koprzywnicy (ok. 1200).

Dzięki architekturze romańskiej i mennictwu Piastów antyczna i chrześcijańska symbolika orła stawała się w Polsce coraz lepiej znana, co pewnie miało wpływ na wybór takiego właśnie godła przez wielu książąt piastowskich w chwili, gdy w XIII wieku dotarły do nas z Zachodu herby i sztuka heraldyczna.

Orły na tarczach książąt piastowskich w XIII wieku

W pierwszych dekadach XIII stulecia orzeł, stylizowany już heraldycznie (prezentowany z rozpostartymi symetrycznie skrzydłami i dziobem zwróconym w prawą stronę heraldyczną, czyli lewą dla patrzącego), triumfalnie wkroczył do symboliki napieczętnej wielu książąt z rozrodzonej dynastii Piastów. Pierwszym z nich był prawdopodobnie książę Kazimierz I panujący w górnośląskim Opolu. Na jego pieczęci, pochodzącej z lat 1222–1230, a być może wykonanej już w 1211 roku, książę – przedstawiony jako rycerz na koniu w zbroi kolczej i ze wzniesionym mieczem – dzierży dużą tarczę z orłem bez korony. Ptak wystąpił tu po raz pierwszy w polu tarczy, a więc można go już nazwać godłem herbowym. Niemal równocześnie symbol orła przyjęli i zaczęli umieszczać na swych tarczach także inni książęta z pozostałych linii Piastów: Henryk II Pobożny wrocławski (1224), Leszek Biały małopolski (pieczęci z orłem użyła wdowa w 1228, już po jego tragicznej śmierci), Władysław Odonic (1231) i Władysław Laskonogi (1234) panujący w Wielkopolsce oraz Kazimierz Konradowic kujawski (1236).

Pieczęć Kazimierza I Opolskiego z widocznym orłem na tarczy (rys. domena publiczna)

W większości przypadków orzeł wystąpił na tarczach książąt przedstawionych jako konni lub piesi rycerze, a tylko na pieczęci Leszka Białego pojawił się osobno, w polu tarczy. Te najstarsze polskie orły książęce charakteryzowała smukła, wyrazista sylwetka i wydatna, wysoko uniesiona głowa z potężnym dziobem. Orły gotyckie miały lotki skrzydeł opuszczone pionowo, a łapy lekko odchylone od tułowia. Nie miały jeszcze królewskich koron na głowach.

Charakterystyczny jest orzeł z pieczęci księcia Henryka II Pobożnego. Na piersiach ptaka umieszczono znak osobisty ojca władcy, Henryka I Brodatego, czyli półksiężyc z krzyżem (w którym F. Piekosiński widział zmodyfikowany skandynawski znak runiczny Madr). Półksiężyc ten przejmą późniejsze orły dolnośląskie, różniące się od herbu polskiego także odmiennymi barwami (czarny orzeł na złotym polu). Znajdziemy je np. na wrocławskim nagrobku Henryka IV Probusa z początku XIV wieku. Obecnie orła tego spotkamy m.in. w herbie województwa dolnośląskiego. Inne barwy otrzymał także z czasem orzeł używany przez Piastów z linii opolsko-raciborskiej, który był złoty w polu błękitnym. Występuje on współcześnie w dwóch różnych historycznych stylizacjach w herbach województw śląskiego i opolskiego.

Polecamy e-book Anny Wójciuk – „Jedz, pij i popuszczaj pasa. Staropolskie obyczaje i rozrywki”

Pieczęć Henryka Pobożnego z widocznym na tarczy orłem (rys. domena publiczna)

Poza obu śląskimi liniami Piastów, orzeł utrzymał się w następnych pokoleniach książąt dzielnicowych tylko w Małopolsce. W Wielkopolsce, po usunięciu zbrojnych załóg książąt śląskich, w połowie XIII wieku na pieczęciach tamtejszych Piastów, Bolesława Pobożnego i Przemysła I, orła zastąpił wspięty lew, zaś na Kujawach tzw. hybryda kujawska (połuorzeł-połulew). Po raz pierwszy wspomniana hybryda pojawiła się na pieczęciach Piastów panujących w tej dzielnicy Polski ok. 1270 roku (pieczęcie księcia inowrocławskiego Ziemomysła oraz jego braci Leszka Czarnego, Kazimierza i Władysława zwanego Łokietkiem). Bardzo ambitni, skłóceni ze wszystkimi sąsiadami książęta z linii kujawskiej, przyjmując zupełnie nowy znak heraldyczny, łączący w sobie symbolikę orła – króla ptaków i lwa – króla zwierząt, chcieli symbolicznie wzmocnić pozycję swej linii dynastii piastowskiej. Od czasów Kazimierza Wielkiego (ok. 1350) znak ten stał się herbem terytorialnym wszystkich ziem odziedziczonych po książętach z linii kujawskiej Piastów. Współcześnie znak ten spotkamy m.in. w herbach województw kujawsko-pomorskiego i łódzkiego (w tym ostatnim występuje aż dwukrotnie – jako symbol przedrozbiorowych województw łęczyckiego i sieradzkiego).

Herb województwa łódzkiego. Czarny orzeł z literą R na piersi do godło dawnego województwa rawskiego (rys. Bastian , Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 2.5)

Spory na temat genezy polskiego orła w historiografii

W historiografii polskiej i niemieckiej pojawiło się bardzo wiele hipotez próbujących wytłumaczyć przyczyny przyjęcia symbolu Orła Białego przez książąt polskich z rodu Piastów w XIII stuleciu. Żadna z tych hipotez nie wydaje się dziś do końca przekonująca, choć niektóre zawierają pewnie ziarno prawdy. Niemieccy historycy (E. Roehl, F. Hauptmann, A. Siegenfeld) widzieli w nim uszczerbionego orła królów Niemiec, symbol zależności lennej książąt polskich od cesarstwa, efekt hołdu lennego. Uszczerbienie oznacza wprowadzenie w herbie zmian mających odróżniać go od wersji podstawowej, obniżenie jego wartości symbolicznej. W odpowiedzi polska historiografia międzywojenna (w osobie H. Polaczkówny) próbowała dowieść, że piastowski orzeł ma pradawne, jeszcze przedchrześcijańskie, słowiańskie korzenie i był pierwotnie totemem plemiennym Polan (Lechitów), stąd jego niezwykła popularność wśród Piastów w chwili pojawienia się w Polsce importowanych z Zachodu herbów.

Pojawiły się w historiografii także hipotezy dowodzące recepcji orła w Polsce z przyczyn genealogicznych, za sprawą niemieckich małżeństw książąt piastowskich, np. Władysława Wygnańca z Agnieszką z Babenbergów (G. Seyler), Henryka Brodatego ze św. Jadwigą, pochodzącą z dolnoaustriackiego księstwa Meranu (K. Stronczyński, K. Chodynicki), związków kilku książąt śląskich z księżniczkami czeskimi z rodu Przemyślidów (K. Stronczyński, S. Russocki, M. Kaganiec) lub wywodzące go od atrybutu św. Jana – patrona katedry wrocławskiej (M. Gumowski), przyjętego najpierw przez Piastów śląskich, a potem na ich wzór przez książąt z pozostałych linii.

Według innej koncepcji na wybór takiego właśnie godła przez książąt jednoczycieli na przełomie XIII i XIV wieku miał mieć wpływ związek symboliki orła ze stołecznym grodem Krakowem i ziemią krakowską (S. E. Radzikowski, O. Balzer, S. Mikucki). Być może decydującą rolę odegrał w tym wypadku kult św. Stanisława, biskupa krakowskiego i męczennika kanonizowanego w 1253 roku. Z opowieścią o jego męczeństwie powiązano bowiem przepowiednię o przyszłym zjednoczeniu się rozbitej na dzielnice i pustoszonej przez wrogów Polski, tak jak zrosło się w cudowny sposób ciało poćwiartowanego biskupa. Zachowała się plakietka pątnicza z połowy XIII wieku, na której postać krakowskiego męczennika otoczona jest przez czetery heraldyczne orły, które stały się atrybutem tego patrona Polski.

Konkurencyjny wobec Krakowa wielkopolski ośrodek zjednoczeniowy, reprezentowany przez księcia Przemysła II i jego politycznego mentora, arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę, mógł widzieć w orle także atrybut św. Wojciecha, patrona archikatedry gnieźnieńskiej, którego kult pod koniec XIII wieku znacznie się ożywił. Nie bez znaczenia mogła być w tym wypadku także lokalna legenda o Lechu i początkach Gniezna (zob. część 1), spisana w pełnej wersji kilka wieków później, ale powtarzana być może już wtedy w tradycji ustnej.

Pieczęć majestatyczna Przemysła II

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Gotyckie orły piastowskie z XIV wieku

W ciągu ponad tysiącletnich dziejów w świadomości historycznej Polaków szczególne piętno pozostawiło kilka stylizacji orła. Da się to powiedzieć na pewno o gotyckim orle z rewersu pieczęci majestatycznej Przemysła II (1295). Z chwilą koronacji tego władcy na króla Polski, ukoronowany Orzeł Biały w czerwonym polu uzyskał nowy wymiar symboliczny – stał się herbem odnowionego Królestwa Polskiego. Wspomniany książę wielkopolski Przemysł II już w 1290 roku, ruszając zbrojnie na Kraków i snując plany zjednoczeniowe, zamienił na swej pieczęci książęcej odziedziczonego po ojcu lwa na ukoronowanego orła. Uznał zapewne, że ptak ten, będący atrybutem obu świętych patronów Polski – św. Wojciecha (popularnego w Wielkopolsce) oraz Stanisława (patronującego ideologii zjednoczeniowej) – najlepiej nadaje się na symbol odradzającego się Królestwa Polskiego. Legenda na jego pieczęci majestatycznej: „Sam Najwyższy [Bóg] zwrócił Polakom zwycięskie znaki” zdaje się sugerować, że w końcu XIII wieku Orzeł Biały uchodził za symbol dawnej, potężnej i zjednoczonej monarchii Bolesławów, co jak wiemy nie było prawdą. Być może pomysł na wykorzystanie symboliki orła zaczerpnął Przemysł II od Henryka IV Probusa, księcia wrocławskiego i krakowskiego, po którym odziedziczył prawa do Krakowa i plany koronacyjne. Orzeł na pieczęci Przemysła II z 1290 roku miał bowiem śląską przepaskę w formie półksiężyca przez skrzydła, z której zrezygnowano pięć lat później. Godło na pieczęci majestatycznej króla Przemysła II z 1295 roku umieszczono w tarczy gotyckiej, tzw. francuskiej (w formie odwróconego ostrołuku o ściętej u góry krawędzi). Orzeł ten ma dumnie uniesioną głowę z wydłużonym dziobem, szeroko rozstawione szpony i ogon o ornamentalnie rozdzielonych piórach. Ta stylizacja jest chętnie wykorzystywana do dziś, zwłaszcza w Wielkopolsce, pamiętającej o swej niegdysiejszej stołeczności. Stała się np. inspiracją dla twórców współczesnego herbu województwa wielkopolskiego.

Orzeł Biały z czasów Władysława Łokietka (1306–1333), znany z rewersu jego pieczęci majestatycznej czy miecza koronacyjnego Szczerbca (użytego po raz pierwszy podczas koronacji w Krakowie w 1320 roku) nie jest zbyt wysoko oceniany przez heraldyków, którzy wytykają mu pękaty tułów, pędzlowaty ogon czy słabo wykształcone lotki skrzydeł. To właśnie ten uparty i niezłomny król zadecydował ostatecznie o wyborze Orła Białego na herb odradzającego się po okresie rozbicia dzielnicowego zjednoczonego Królestwa Polskiego. Łokietek mógł do tej roli awansować swój herb książęcy (wspomnianą hybrydę kujawską, czyli połuorła-połulwa), wybrał jednak Orła Białego jako symbol dostojniejszy, związany z ideologią zjednoczeniową i stołecznym Krakowem. Być może chciał także nawiązać do dokonań poprzednika, nieszczęsnego króla Przemysła II, zamordowanego w Rogoźnie osiem miesięcy po koronacji.

Orzeł Biały na zamku w Kórniku powtarzający wzór z pieczęci majestatycznej Kazimierza Wielkiego (fot. Roman Sidorski, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska)

Jedną z najbardziej udanych stylizacji Orła Białego w dziejach był za to gotycki orzeł z rewersu pieczęci majestatycznej króla Kazimierza III Wielkiego (1334), prawzór większości późniejszych „orłów piastowskich”. Godło to charakteryzuje się bardzo dojrzałą stylizacją heraldyczną, odległą od naturalistycznych wzorców. Orzeł ten ma lekko odgiętą do tyłu głowę, powiększone szpony, wydatny tułów i pochylone ku sobie barki skrzydeł z promieniście ułożonymi, luźno upiętymi lotkami. Jako przykład historycznej trwałości tego wizerunku można wskazać medal Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu z 1929 roku z orłem wyraźnie stylizowanym na kazimierzowskiego. Nigdy niezatwierdzone projekty nowego, „piastowskiego” orła – godła Polski Ludowej z lat 1948–1949 – także w większym czy mniejszym stopniu nawiązywały do wzoru z czasów Kazimierza Wielkiego lub Przemysła II. Spośród współczesnych herbów polskich województw najbardziej podobny do kazimierzowskiego był orzeł w herbie województwa mazowieckiego, używany w latach 2002–2006. Siedem lat temu został on zmieniony, a obecny wzorowany jest na nieco późniejszym herbie książąt mazowieckich.

Przeczytaj trzecią część artykułu.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Zobacz też:

• Orzeł Biały. Dlaczego herb Rzeczypospolitej wymaga poprawek;
• Czeskie marzenie we fladze zapisane;
• Co oznacza herb papieża Franciszka?;
• Smok i miecz w heraldyce Piastów a król Artur;
• Półksiężyc, orzeł, lew i smok. Uwagi o godłach napieczętnych Piastów.

Wybrana bibliografia

• Cisek Janusz, Orzeł i barwy narodowe u progu niepodległości (1914–1918), [w:] Rola symboli narodowych we współczesnej Polsce, red. Michał Wołłejko, Radosław Marciniak i Przemysław Siejczuk, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2008.
• Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Pax, Warszawa 2001.
• Jaworska Aleksandra, Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII–XVIII w.), [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Materiały sesji naukowej w dniach 27–28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod redakcją Stefana Kuczyńskiego, DiG, Warszawa 1996, s. 73-84.
• Taż, Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, DiG, Warszawa 2003.
• Jeziorowski Tadeusz, Początki polskiego orła wojskowego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 189–204.
• Kiersnowski Ryszard, Symbol ptaka, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X–XV w., pod red. Jacka Banaszkiewicza, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994, s. 105–116.
• Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
• Kuczyński Stefan K., Herb Królestwa Polskiego w XIV–XV wieku. Wokół genezy, treści funkcji, [w:] Imagines Potestatis…, s. 151–160.
• Tenże, Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 241–256.
• Tenże, Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, 26 czerwca–15 października 1995, Zamek Królewski w Warszawie–Polskie Towarzystwo Heraldyczne, Warszawa 1995, s. 33–42.
• Tenże, Pudłowski Leszek, Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, „Archeion”, t. 82 (1987), s. 97-137.
• Myśliński Michał, Awifaunistyczny pierwowzór wyobrażenia godła Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 7–14.
• Mrozowski Przemysław, O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 43–53.
• Piech Zenon, Symbole władzy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagines Potestatis…, s. 117–150.
• Tenże, Wokół genezy Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 15–32.
• Tenże, Zarys dziejów i symbolika Orła Białego, [w:] Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. Mieczysława Rokosza, Uniwersitas, Kraków 1996, s. 9–44.
• Pietras Tomasz, Z Kaplicy Zygmuntowskiej do logo Senatu RP. Kilka uwag na marginesie dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Zygmunta Starego – znak Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2011 [kalendarz na rok 2012 według projektu Moniki Łączyńskiej].
• Tenże, Znak zwycięskiego orła, „Mówią wieki”, 2001, nr 9 (501), s. 6–12.
• Pudłowski Leszek, Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 267–295.
• Rokosz Mieczysław, Orzeł Biały w staropolskiej grafice książkowej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 107–132.
• Russocki Stanisław, Nad nami Orzeł Biały, [w:] Tenże, Stefan K. Kuczyński, Juliusz Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, wyd. 3, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978, s. 17–78.
• Znamierowski Alfred, Elementy herbu polskiego 1295–1995, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 85–94.
• Tenże, Dudziński Paweł, Wielka księga heraldyki, Świat Książki, Warszawa 2008.

Redakcja: Roman Sidorski