Mark Riebling – „Kościół szpiegów. Tajna wojna papieża z Hitlerem” – recenzja i ocena

Postać papieża Piusa XII, a szczególnie jego biografia z czasów II wojny światowej, budzi silne emocje. Przez wiele lat oskarżano go o współpracę z nazistowskimi Niemcami i skryte popieranie Holokaustu. Współczesne badania pokazały w jednoznaczny sposób, że do żadnej współpracy z Niemcami nigdy nie doszło. Mało tego, Ojciec Święty osobiście przyczynił się do uratowania wielu Żydów. Pozostaje zapytać czy Mark Riebling pokazał nam nowy wątek papieskiej biografii, czy udało mu się rzucić więcej światła na postawę Piusa XII w czasie wojny?

Książka Rieblinga to solidna, naukowa książka poświęcona udziałowi Piusa XII w spisku mającym na celu zamordowanie Adolfa Hitlera. Jednocześnie jednak, książkę czyta się lekko – miejscami wręcz niczym kryminał. Autor oparł swoją pracę na szerokiej kwerendzie źródłowej, przeprowadzonej w kilkunastu europejskich archiwach. Baza źródłowa książki z pewnością robi wrażenie. Podobnie bibliografia – Riebling wykorzystał właściwie wszystkie najważniejsze opracowania poświęcone Piusowi XII i ruchowi oporu w Niemczech.

Książka podzielona jest na 26 rozdziałów, liczących przeciętnie kilkanaście stron, bardzo krótkie wprowadzenie, oraz epilog, w którym opisał losy bohaterów swojej książki zaraz po zakończeniu wojny. Pierwsze rozdziały poświęcone są karierze Eugenio Pacellego, czyli przyszłego papieża, ze szczególnym uwzględnieniem jego kościelnej służby w Niemczech. Riebling w przekonujący sposób odmalował znaczącą rolę, którą odegrał on jako nuncjusz w tym państwie, pozyskując również wiele tajnych informacji na temat nazistów. Innym niezwykle ciekawym wątkiem z początkowej części książki są losy podsłuchu w watykańskich gabinetach, z którego później korzystał Pius XII, prowadząc swoje polityczne gry.

Wielką zaletą tej pracy jest ukazanie kształtowania się papieskiego wywiadu na terenie III Rzeszy. Tworzyła go siatka zaufanych, kościelnych współpracowników Piusa XII, którzy nawiązywali kontakty z przeciwnikami Hitlera w Niemczech. Kluczową rolę odgrywali w niej sekretarz papieża o. Robert Leiber oraz bawarski prawnik Josef Müller, który wszedł w rolę podwójnego agenta. Papież utrzymywał kontakty również z zewnętrznymi wrogami III Rzeszy, przede wszystkim z wywiadem brytyjskim. Jego działania doprowadziły do nawiązania relacji między niemiecką opozycją wobec Hitlera i jego zewnętrznymi wrogami. Pasjonująco prezentują się także mało znane kulisy wielkiej polityki w czasie II wojny światowej. Krok po kroku możemy śledzić jakie warunki zawarcia pokoju – po usunięciu Adolfa Hitlera – stawiali Brytyjczycy zamachowcom wywodzącym się z niemieckiej opozycji.

Wspomniane wyżej fragmenty analizy Rieblinga to zdecydowanie najlepsza część książki. Sądzę jednak, że autor mógł znacznie mniej miejsca opisowi zamachów przygotowywanych na niemieckiego dyktatora. Jest to wszak problematyka dość szczegółowo opisana. Nie każdemu czytelnikowi spodoba się miejscami sensacyjny ton wywodów autora. Wypada jednak przyznać, że dla niejednego praca Rieblinga okaże się prawdziwie wciągającym kryminałem.

Wraz z rozwojem narracji, Riebling traci swój początkowy impet. Widać to zwłaszcza we fragmentach poświęconych opisowi zamachu na Hitlera w Wilczym Szańcu i osobie zamachowca Clausa von Stauffenberga. Autor nie tylko powiela znane ustalenia, ale wręcz dokonuje przekłamań. Z jego analizy wynika bowiem, że Stauffenberg był,,rycerzem bez skazy”, konsekwentnie marzącym o usunięciu Hitlera. Tymczasem Riebling zwyczajnie się myli. Nie tylko zapomina, iż przed 1944 r. Stauffenberg był fanatycznym narodowym socjalistą, ale wręcz przeprowadza długi wywód, mający na celu udowodnienie, że był on gorliwym katolikiem. Jednym słowem, próbując oddać Stauffenbergowi sprawiedliwość, Reibling idzie zdecydowanie zbyt daleko.

Na szczęście, końcowe rozdziały ponownie osiągają wysoki poziom. Śledzimy w nich schyłek wojny i systematyczne kruszenie się wywiadowczej siatki Watykanu. Dowiadujemy się o losach poszczególnych jej członków, które są tak niezwykłe, że wręcz nie sposób nie doszukiwać się w ich losach działania Opatrzności. W tej grupie – obok wielu innych bohaterów – znajdziemy Dietricha Bohnhoffera, protestanckiego teologa, który stał się wielką inspiracją dla polskiej opozycji demokratycznej w PRL.

„Kościół szpiegów” jest na pewno pozycją wartą lektury, choć nie wszystkie rozdziały trzymają równy poziom. Niektóre fragmenty prezentują nowe, wręcz rewolucyjne ustalenia. Inne jednak próbują na siłę stworzyć mit „dobrych Niemców” próbujących z narażeniem życia usunąć Hitlera. Postaci takie jak Josef Müller czy Dietrich Bohnhoffer możemy dziś uznać za bohaterów także dlatego, że konsekwentnie szły pod prąd. Ale do „dobrych Niemców” trudno zaliczyć Stauffenberga, czy niezdecydowanych generałów z centrali Wehrmachtu, wśród których nie brak było zbrodniarzy wojennych.

Książka Rieblinga jest ciekawą pracą, napisaną żywym językiem i prawdziwie wciągającą. Przynosi sporo nowych ustaleń, ale posiada też wyraźne mankamenty, na które podczas lektury trzeba uważać.